Dëshmi të ushtarëve grekë në Shqipëri, përgjatë viteve 40'

Teksti i mëposhtëm, është një përkthim nga suplementi elektronik "O Ios" (Virusi) i gazetës "Eleftherotypia"

Jep dëshmi të ushtarëve përgjatë luftës në frontin Italo-Grek, luftime që më së shumti u kryen brenda territorit shqiptar. Artikulli është i gjatë dhe do përkthehet pjesë-pjesë. Përmbledh disa nga aspektet kryesore të luftës dhe shënime të ushtarëve mbi banorët vendas. Fjalët në thonjëza më poshtë, janë dëshmi ashtu si janë shkruar në ditarë apo shënime të ushtarëve, dhe në krah kanë emrin dhe faqen. Bibliografia, si dhe gjithë artikulli, mund të gjenden këtu: http://www.iospress.gr/ios2010/ios20101024.htm

***

Dëshmi të ushtarëve grekë.

Shqiptarët në eposin e Shqipërisë.

Eposi i dyzetës, nuk u shkrua në shkretëtirë, por në shtëpinë e tjetër kujt. Banorët e vendit në fjalë, “u harruan” nga përvjetorët, po jo dhe prej veteranëve të asaj lufte.

Nga të gjitha përplasjet e historisë neogreke, lufta italogreke e viteve 1940-41, shfaq një veçanti unike: në rast se heqim ditët e para të pushtimit italian, të gjitha operacionet ushtarake u zhvilluan jo në territorin e vendeve ndërluftuese, por në atë të një vendi të tretë. E pushtuar ushtarakisht që prej Prillit të vitit 1939, Shqipëria fqinje – dhe në veçanti, territoret e jugut të saj, u kthyen në poligon qitjeje, por edhe hambar furnizimi për të dy ushtritë pjesëmarrëse.

Në rast se veçojmë minoritetin grek, në rolin e duartrokitësit të forcave ushtarake greke, popullata civile e këtij teatri luftarak mungon zakonisht në mënyrë totale prej rrëfimeve të përvjetorëve. Roli i tij, si një spektator anonim i sukseseve greke, nuk mjafton, siç duket, që tu lërë një vend nëpër festat e përkujtimoreve, të organizuara sipas bipolaritetit në të cilin ndarja kryesore është ajo midis “tanëve” dhe “armiqve”.

Por ama, nëse dikush do të rrëmonte në kujtimet autobiografike të atyre që morën pjesë në eposin e 40-ës, del në pah, se citimet për ta, nuk mungojnë aspak. Kujtime dhe ditarë të ushtarëve, janë të mbushura me informacione, ndonjëherë lakonike, dhe herë të tjera shumë më përshkruese, për banorët e vendit që u kthye në teatër të përplasjes italo-greke. Në njëzet burime të tilla informacioni, të botuara në tridhjetvjeçarin e fundit, bazohet dhe artikulli i sotëm. Bibliografia nga janë marrë informacionet, është vendosur në fund të artikullit.

GOLGOTHA.

Luftë, mbi të gjitha do të thotë zi dhe shkatërrime materiale, dhe Shqipëria e viteve 40’, nuk përjashtohet prej rregullit.

“Kalonim nga fshatra të braktisura, të bombarduara dhe me shumë shtëpi të shkatërruara prej predhave, që pëlcisnin si të ishin plagë”, kështu mban mend një ushtar prej Kretës, për zonën e Korçës, në dhjetor të 1940-ës. Pak më poshtë shkruhet: “Erseka ishte e rrënuar nga bombardimet dhe e braktisur prej banorëve. Vetëm një dyqanxhi pamë që shiste uzo”. (Rumeliotakis fq 40 dhe 52). Një rumeliot, mbështet dëshminë më lart: “Kaluam nga qyteti i Ersekës, e cila ishte shkatërruar nga bombardimet e aviacionit armik. Është qytet i bukur, por i pabanuar, vetëm pak xhandarë pashë aty” (Nikolaou, fq. 35)

Në 7 Janar, i njëjti ushtar, viziton Përmetin: “Qytet i bukur dhe i madh. Aty pashë shkatërrimet e aviacionit grek, pashë çati, ndërtesa, automobila dhe armë e të tjera gjëra, të shkrumbuara në rrugë”. Ditën tjetër, qyteti bombardohet dhe prej italianëve: “Pasdite do shkoja në Përmet, por zoti dhe Shën Mëria më ruajtën dhe ndërrova rrugë, sepse Përmeti u dogj prej bombave të aeroplanëve italianë”.

Korça gjithashtu ishte: “mjaft e bombarduar. Shumë shtëpi, nuk janë gjë tjetër tashmë, veç rrënoja”. (Daskulis fq. 67). Natën arritëm në Viglicën e shkretuar dhe shkatërruar prej betejave” kështu mban mend një i transferuar “Aty fjetëm grupe-grupe me pushkët në krah, duke zgjedhur atë shtëpi që na pëlqente”. (Karis fq. 14). Në datën 21 Shkurt, një artilier pireot, dallon Peshtanin “ me shtëpitë e vogla të bardha”. Pas tre javësh, Peshtani “shkatërrohet komplet prej artilerisë të dy forcave ndërluftuese”. (Karatzikas fq. 95 & 111)

“Kalojmë fshatin e parë shqiptar”, mban shënim në 3.12.40 në ditarin e vet laografi Dimitris Lukatos. “ Artileria e rëndë, ia ka rrënuar shtëpitë e para. Muret e jashtëm të rrënuar, lënë të duket çka brenda shtëpive” (fq. 76). Një muhaxhir i ri në moshë përshkruan përsëri “tmerrin dhe frikën që kishin mbjellë bombarduesit tanë në Pogradec (Siskos, fq. 83).

“Këlcyra është një fshat i madh, me shtëpi të mëdha”, mban mend një nëntoger nga Patra. “ama është kthyer në një gërmadhë. Është djegur dhe nxirrë nga bombat e grekëve dhe italianëve. Rrënoja të nxira sheh gjithkund, dhe rreth e rrotull shumë varre të të vrarëve” Progonati përsëri, “ishte afër frontit dhe goditej edhe ky, në mënyrë të përsëritur” Njësoj dhe Golemi “fshat i vogël i tmerrshëm, që shumë herë u bombardua prej artilerisë, por më së shumti aviacionit italian. Fshati u kthye në rrënojë dhe i nxirrë nga baruti. Vetëm varre të të vrarëve sheh tanimë aty”. Përsa i përket jetës së civilëve, na ndriçon përshkrimi i të njëjtit ushtar për Paleokastrën fqinje: “Banorët e fshatit, me të rënë predha e parë, fshihen nëpër ca shpella që gjenden aty rrotull, në të dalë të fshatit”. (Anastasopoulos, fq. 80, 64, 60, 57)

Dhe në fund, përshkruhet gjithsashtu migrimi i brendshëm.”Përgjatë gjithë rrugëtimit, ndjeva nostalgji, për të kthyerit nga shpërngulja në fshatrat e tyre, pasi kishin braktisur fshatrat, të detyruar prej italianëve”. Shënon në 23.11.40 një këmbësor prej Azisë së Vogël (Kutsodontis fq. 29). Ndërsa Dimosthenis Zades, është akoma më përshkrues: “Kisha parë dramën e njerëzve prej fshatrave që ose i mbanin vetë mbi shpinë, ose ua ngarkonin hajvanëve gjithë çka mundeshin, prej shtëpive të veta, dhe iknin në drejtim të kundërt me atë që ndiqnim ne. Merrnin rrugën e mërgimit, sepse lufta u shkeli në fshatin e tyre. Për “arsye strategjike”, duhet të largoheshin. (fq 40)

SKAMJE DHE SHTRËNGIME.

Greqia e 40-ës, nuk ishte ndonjë vend i pasur me infrastrukturë moderne. Ushtarët e saj ama, u shokuan prej skamjes që panë në terrenin shqiptar.

“Mjerim dhe katastrofë si kjo që heqin këta njerëz, nuk mund t’i shkojë kujt në mendje”, shënon më 3.12.40 një avokat i thirrur nën armë. “Këta nuk shohin as Zot, e as Djall me sy. Kam lekë nëpër xhepa, dua të blej diçka. Të gjej cigare. Një çaj. Një zarf. Fjalë goje. Lekët janë të papërdorshme. Një pulë kërkova, pa ditur se ku t’a zjej, dhe lekët tona, nuk i marrin arvanitët. E tmerrshme.”

Dhe më poshtë:”Mish derri, pulë, dele, i sheh vetëm me dylbi. Nuk ka. Dyqan, apo kafene. Je në vete? As prona nuk ka.” (Gotzinas fq. 44 & 46)

Të njëjtat vërejtje, ndajnë dhe ushtarët e tjerë, më pak të ndikuar prej mjedisit qytetar. “Greqia ndryshon shumë prej Shqipërisë, tek ne ka fshatra të vogla të mirëmbajtura, dhe jo si këto në Shqipëri”. Kështu mban shënim një këpucar nga Distomo (Nikolaou fq.92)

Dhe më tej një mësues flet për rrethinat e Korçës:” Vendi është i varfër, dhe njerëzit janë të varfër. Në shumë fshatra nuk gjetëm shkolla”

Leshnja, një fshat i krishterë shqipfolës “ishte në buzë të rrugës, dhe mbi të kalonin telat e korrentit për në Korçë, por shtëpitë e fshatit, nuk kishin as llampë vajguri. “Shtëpitë ishin nga më të këqiat, qeramidhe nuk kishin dhe dyshemetë i kishin të lyera me bajga lope. Mbase kjo e fundit përdorej si izolues”. (Mixelidis 1984 fq 77-78).

Ka edhe njerëz të kamur, sigurisht: “Unë kisha detyrë të gjeja shtëpi për oficerët dhe për veten. Ishte një shtëpi e madhe, e hijshme. Kishte dy oda të mëdha. Gjeta edhe zjarrin ndezur. Bekim nga zoti. I zoti, ishte një shqiptar i mirëmbajtur- dukej si pari këtu- na priti me zell, por surrati i tij mu duk i dyshimtë, dhe matrapaz si njeri. (Gkotsinas fq 121)

Nevoja e strehimit, ngrohjes dhe ushqimit për dhjetëra mijëra ushtarë këtu, e rëndonte jashtë mase ekuilibrin social. Ditari i avokat Gkotsinës, toger përgjegjës i furnizimit në front, zbulon shumë gjëra nga kjo anë.

“7.12.1940. Duhet të gjeja mish për togën. Nesër është e dielë. Arvanitët thonë se nuk kanë. “Ska”, nuk ka. Gjithë ska dëgjon. Është vështirë. Gjithë ç’kanë e fshehin megjithëse u japim shpërblim të mirë. Duke kërkuar nëpër kasolle, kisha dhe Stel. Afër meje të armatosur, për t’i paraprirë çdo gjëje. Kështu zbulova një tufëz të vogël me qingja e dele, nja 25 copë. Ndava 4 qingja. Arvanitë e arvanite, dëgjova të vinin kujën nga jashtë. Nuk e di se çfarë thonë. Nga t’a di? Qingjat i vlova diku. Do t’i therrim nesër. (fq 55-6)

”11.12.1940. Mishi është i pamundur të gjendet. Sa berra nuk kapi ushtria jonë duke parakaluar, i zhdukën shqiptarët e çmeritur. Ska pra, kudo ku pyesim” (fq 68)

26.12.1940

Mezi gjetëm nja dy shtëpi për strehim. Arsyeja ishte se a) kishte kaluar tjetër ushtri para nesh në fshat 2) Kërkonin dhe formacione të tjera për vendstrehimi. Bëra çka munda të gjeja shtëpi, duke provuar çdo lloj mënyre me arvanitët. Fq 122-23

“Disa na shikonin si perëndi e të tjerë si djaj, kjo sidomos kur disa pjesë të ushtrisë kapnin tufa të tëra kafshësh të tyre dhe u ndanim dëmshpërblimin në valutë greke” kështu mban mend një koleg i ushtarit, nga messinia, duke folur për fenomenin në fjalë që shkonte “deri në kufijtë e grabitjes” Panajiotopoulos fq. 171.

Përveç përkujdesit zyrtar të ushtrisë, ishte dhe ajo informale. “Uria e përditshme, është e zorshme. Shumë ushtarë nuk mund t’a durojnë këtë shtrëngim dhe dalin për shkëmbime në zonën rrotull, të blejnë çka mundin: misër, grurë etj. Por, më të shumtët nuk kanë një kacidhe, kështu detyrohen që ose të vuajnë, ose të vjedhin. Për këtë arsye bubrrojnë afër hambarëve të çuditshëm me majë të misrit, që ndodhen jashtë shtëpive të fshatarëve, dhe vjedhin misër. Fshatarët ankohen dhe toga u detyrua të vendoste roje.” (Mixelidis fq. 53).

Raste të ngjashme janë të kudogjendura në rrëfime “E vërteta është se ne aty nuk vuajtëm për bukë”, rrëfehet një ushtar kafshar prej Akarnanisë. “Gjenim ndonjë dhi. I piqnim nëpër shpella. (Krampis fq.29) “Përpara se të fekste”, shprehet një tjetër ushtar, “gjahtarë të natës nga evritania kishin të shkuar në hell mish dhe ndiznin zjarr. Të gjithë fajtorë për këto veprime”. (Lois fq. 47). Mësuesi përsëri, duket se e ka gati sloganin “Qingjat dhe pulat, janë bërë me krahë. Ose më mirë, të dytave, po u bien krahët...” (Siskos fq. 49)

Pasojat, si ndodh rëndom, i vuajnë më të dobëtit “Një plakush, me një sy, shqiptar, më ndalon në rrugë “Kam uri or djalë, bukë nuk ka”. I them të vijë në kamp, që t’i jap. Më tepron buka dhe gjella” (Lukatos fq.222 & 244)

Vështirë nuk ishte vetëm për të ngrënë. Dimri i egër, rëndon edhe ai, me mënyrën e vet, shoqërinë vendase. “5.12.1940. Fjeta mirë dhe ngrohtë. Kishte zjarr të bollshëm, sepse drutë dhe gardhet e shqiptarëve rënoheshin këtu ku ndodhemi” (Gkotsinas fq.53)

Toga, pasi dogji drutë që kishte mbledh për dimër Qirjakoja, filloi të digjte dhe gardhet nga kopshtet e tij. Dhe kur mbaruan edhe këto, filluan të prisnin drurët që kishte mbjellë rreth shtëpisë. I shikonte Qirjakoja dhe i dhimbte shpirti. Po çfarë të bënte? (Tsaros fq. 72)